نامه فرهنگستان
سال بیست و یکم شماره 4 (زمستان 1401)

زنان، بعد از انقلاب اسلامی، علاوه بر عرصه های انقلابی و اجتماعی، در حوزه سرودن شعر نیز رشد و شکوفایی داشته اند. سارا جلوداریان یکی از این زنان است که در این سال ها در عرصه شعر فعال بوده است. پریزاد گزیده اشعار اوست در سه فصل با نام های «فصل عشق»، «فصل عطش»، و «فصل راز». بررسی زبان شعر جلوداریان از لحاظ دستوری، تصاویر، و مضامین می تواند ابعاد گوناگون شاعرانگی این سراینده جوان را نشان دهد. عشق به میهن و زادگاه، پرداختن به دفاع مقدس و قهرمانانش، خلیج فارس، احساسات عاشقانه و احوال شخصی و اشعار مناسبتی ازجمله موضوعات شعری جلوداریان است. او در ترانه سرایی هم تواناست. بررسی موضوعات عام پریزاد و اشعار آیینی و ترانه گون آن از مباحث این مقاله خواهد بود.

عاطفه از مولفه های اصلی ادبیت در آثار داستانی است و، بنا بر یافته‎های جدید در علوم شناختی، دلالت بر آگاهی دارد؛ بدین معنا که رفتار عاطفی نمود و برایند دو عنصر آگاهی و احساس ملازم آن است؛ نه آنکه متاملانه یا آگاهانه باشد. در داستان ها، گونه زبانی و لحن و گفتار راوی و شخصیت ها بیانگر نوع احساس و چگونگی درک آنان از پدیده ها و هستی است. از این رو، در این پژوهش، به منظور درک و دریافت محتوای شناختی و ارزشی گفتارها و رفتارهای عاطفی، دو رمان سفر به گرای 270 درجه و در جبهه غرب خبری نیست مقایسه و تحلیل شده  است. این دو رمان نمونه هایی بارز برای تبیین کارکرد هم زمان عاطفه و اندیشه اند چراکه، با وجود همسانی متغیرهای جانبی مانند سن و جنسیت شخصیت ها و فضای داستان و محرک های آغازین و زاویه دید، این دو رمان اساسا، به دلیل تفاوت اندیشگانی، دو ساختار احساسی و شناختی متفاوت را در خصوص جنگ بازمی نمایانند. روش تحقیق، در این پژوهش، توصیفی    تحلیلی با استناد به ایده های فلسفی پدیدارشناختی اندیشمندان غربی و اسلامی است و بر آرا و نظریات متفکر یا مکتب خاصی مبتنی نیست. در این تحلیل نشان داده شده است چگونه شخصیت ها، در هرلحظه از مسیر داستان، تحت تاثیر نگرش و تجارب زیسته خود در مواجهه با یکدیگر، موقعیت سخت جنگ، دوری از خانواده، بی خوابی، گرسنگی و در نهایت مرگ، حالات و رفتارهایی متفاوت از خود بروز می دهند. در رمان در جبهه غرب خبری نیست، که اثری است منحصربه فرد، به دلیل آمیختگی با تحلیل های تند درباره انسان و هستی، شخصیت ها در سیر تحولات شناختی و عاطفی خود به پوچی و نافرجامی می رسند؛ درحالی که در سفر به گرای 270 درجه که اثری واقع گرا و ملایم است  جریان شناختی، در عواطفی تعالی جویانه، ذهنیتی از بلوغ و تکامل شخصیت ها را در مخاطب ایجاد می کند.

تحلیل انتقادی گفتمان نوعی رویکرد بین رشته ای است و، با تجزیه و تحلیل متن، در پی عرضه خوانشی نسبتا دقیق از آن است. نویسندگان این پژوهش بر آن اند تا، با بهره گیری از روش تحلیل انتقادی گفتمان، انعکاس مسایل سیاسی و اجتماعی و فرهنگی و... را در شعرهای کوتاه سیدحسن حسینی بیابند و به چگونگی رابطه متقابل شعر (به مثابه متن) و جامعه و تبیین آن بپردازند. در این پژوهش، از میان رویکردهای متفاوتی که درباره تحلیل گفتمان وجود دارد، از روش «تحلیل انتقادی گفتمان فرکلاف» استفاده شده است؛ چراکه، به باور بسیاری از تحلیلگران، جامع تر از دیگر روش ها به نظر می رسد. روش فرکلاف مبتنی بر سه سطح است: کنش متنی (توصیف)؛ کنش گفتمانی)تفسیر)؛ و کنش اجتماعی (تبیین). در این مقاله، شعرهای کوتاه حسینی، به صورت گزینشی، از مجموعه شعر نوشداروی طرح ژنریک بررسی و تحلیل شده است تا مولفه های گفتمان مدار شعرها در سه سطح تحلیل محتوایی و صوری و اجتماعی بیان شود. در این تحلیل مشخص شد ویژگی های صوری زبان شعر حسینی   نظیر آواها، واژه ها، فعل ها، روابط معنایی، عبارت بندی ها، و انسجام صوری و معنایی دارای ارزش و بار گفتمانی است و به شعرش جنبه عقیدتی می دهد. بنابراین، هدف پژوهشگر تبیین نوع گفتمان های موجود در شعر حسینی و چگونگی پیوند آن با ساختارهای اجتماعی جامعه است. درنتیجه، گفتمان های غالب در شعر سیدحسن حسینی عبارت اند از: گفتمان اجتماعی، فرهنگی، اخلاق گرایانه، و سیاسی. بارزترین گفتمان در شعر او گفتمان اجتماعی انقلاب محور است.

ادبیات فرجام گرا یا آخرالزمانی ادبیاتی است که بر پایه پیش گویی های آخرالزمانی شکل گرفته. این نوع ادبی به آنچه در فرجام جهان رخ خواهد داد و نیز به موضوعاتی مثل «آخرالزمان»، «رستاخیز»، «وقوع فاجعه»، «منجی» و... می پردازد. نمونه هایی از این ادبیات را می توان در شعر معاصر فارسی دید. در این مقاله، با مقایسه مضامین آپوکالیپسی در شواهدی از شعر معاصر و شعر انقلاب اسلامی، وجه تمایز این دو بررسی شده است. مطالعه اشعار احمد شاملو، فروغ فرخزاد، مهدی اخوان ثالث و سهراب سپهری روشن می سازد که در بینش آن ها، عمدتا، نگاهی یاس آمیز به فرجام جهان وجود دارد؛ درحالی که از منظر شاعران انقلاب اسلامی آینده جهان بسیار روشن است. نیز معلوم می شود اشعار فرجام گرایانه در ادبیات انقلاب اسلامی بر مبنای پیش گویی های قرآن کریم و فرهنگ اسلامی شکل گرفته است، حال آنکه در شعر معاصر از مفهوم خواب ،رویا و الهام شاعرانه استفاده شده است.

تعهد ازجمله ویژگی هایی است که در ادبیات بسامدی چشمگیر دارد؛ ادبیاتی که بازتابنده باورها، امیدها، آرزوها، دغدغه ها و فراز و نشیب های مردم روزگار است. مسیله بنیادی این مقاله بررسی جایگاه و کارکرد تعهد در لایه واژگانی غزل عصر انقلاب و تحلیل این مولفه تاثیرگذار و کیفیت بازتاب آن است. مبنای این ارزیابی واژه های نشان داری است که حامل بار ایدیولوژیک اند. این واژه ها، برخلاف واژه های بی نشان که تنها معنای عادی و عام دارند  متعلق به یک بافت فرهنگی اند و، علاوه بر دلالت بر مفهومی خاص، دربردارنده معانی ضمنی و مفاهیم ارزشی نیز هستند که نگرش نویسنده را بازتاب می دهند. بر مبنای این واژه ها، تعدادی از بن مایه های غزل عصر انقلاب، که مبتنی بر التزام در این نوع ادبی است، با شواهدی آورده می شود و مبانی عقیدتی که بر آن ها بنیاد نهاده شده است ارزیابی می گردد. در بررسی لایه واژگانی و واژه های نشان دار، غزل عصر انقلاب را بر پایه بن مایه های ایدیولوژیک و از منظر تعهد به این انواع می توان طبقه بندی کرد: غزل های اعتراضی، نوستالژیک، حماسی، آیینی و انتظار، جنگ و شهادت، طنز، آزادی، مقاومت و اتحاد، دعوت به مبارزه و انتقام، و وطنی.

حمید سبزواری، سراینده سرودها و ترانه ها و اشعار میهنی و حماسی و انقلابی، در انواع قالب های شعری طبع آزمایی کرده و آثاری ارزشمند از خود به یادگار گذاشته است. آشنایی شاعر با مسایل اجتماعی و انقلابی و سیاسی کشور و، همچنین، روحیه استکبارستیزی و حق طلبی و مردمی او سبب ممتازشدن جایگاه ویژه اشعار پایداری و مذهبی اش شده است. سبزواری به رباعی نیز، که از قالب های مورد توجه شاعران است، عنایت داشته. در دیوان اشعار او، 152 رباعی موجود است که از زوایای گوناگون قابل بحث و بررسی است. هدف از پژوهش حاضر بررسی موسیقی رباعیات سبزواری، با استفاده از روش تحقیق تحلیلی بسامدی، و نشان دادن آن است که موسیقی تا چه میزان بر نظم آهنگ شعر او تاثیر گذاشته و اینکه چگونه، با بهره بردن از ظرفیت ردیف و قافیه و ترفندهای بدیعی، معنی شعر خود را به خواننده القا کرده است. بررسی رباعیات شاعر نشان می دهد که او با کاربرد ردیف های فعلی و یک جزیی و ساده و همچنین قافیه های اسمی و بهره گرفتن از آرایه های تکرار، واج آرایی، جناس، ازدواج، تضاد، تلمیحات (بینامتنیت قرآنی و روایی) و... به آهنگین بودن و زیبایی اشعار خود افزوده است.